Bij het sluiscomplex van Nieuwe Statenzijl bevindt zich het meest noordelijke punt op de Nederlandse landsgrens: hét begin van de fietstocht langs de Nederlandse grens. Nieuwe Statenzijl bestaat verder uit enige huizen langs de Westerwoldse Aa, die hier in de Dollard uitmondt, en verspreide boerderijen in de omliggende Dollard-polders. In één van deze boerderijen woonde Ede Staal, die over Nieuwe Statenzijl ook een lied heeft geschreven.
[16 juni 2020 – komend vanaf Drieborg]
Dan rijd ik de volgende polder in, de Kroonpolder. De om de beurt ingepolderde stukjes Dollard zijn smalle, langgerekte polders. Een paar kilometer verder is een nieuwe dijkdoorsteek. Dan de een-na-laatste polder, de Reiderwolderpolder. En daar staat-ie dan: de grote boerderij van Ede Staal. Althans, hier heeft hij vier jaar gewoond, juist in de periode dat hij bekend werd.
De boerderij staat er nu prachtig bij, met weelderige, verzorgde tuin. Hier woont vast geen ‘Boer Heeft Nog Geen Vrouw Gevonden’-boer.
Vijfhonderd meter verderop het bijzondere markeringspunt: Nieuwe Statenzijl. Hoe dan ook een ‘unieke plek’ in Nederland: het noordelijkste grenspunt, althans landgrenspunt. Langs het water staan nog wat oude huisjes. Eigenheimerhuisjes. In de tuin enorm veel, vast en zeker ecologisch totaal verantwoord, rommelig opschot, waar tussendoor je zowaar nog een volle glaskas ziet. Een Engelse tuin zul je hier dan ook niet gauw aantreffen. Maar deze groene micro-oerwouden stralen misschien wel meer karakter uit.
Een groot informatiepaneel, in het Duits en het Nederlands, op het pleintje onder de grote sluis. Het is stil en leeg, maar op de lege bankjes een grote sticker: ‘houdt 1,5 meter afstand’. Dan de fiets even onder de arm de dijk op, de sluis oversteken.
Aan de andere kant is het pad door het riet naar de Kiekkaaste. In de verte zie je ‘m al staan: een mooie houten hut hoog op de palen uitkijkend over het riet en daar voorbij, over de Dollard.
Er komt een echtpaar langs lopen, dat me vertelt, dat ze helaas niet naar de Kiekkaaste toe kunnen: er staat een bord: de toegang is vanwege corona nu verboden. Ze balen ervan. Het echtpaar was al eens in het zuidwesten van Portugal op het verste zuidwestelijke plekje van Europa en ook bij de Noordkaap geweest. En nu mogen ze niet naar het meest noordoostelijke plekje van Nederland.
Nij Stoatenziel
Nij Stoatenziel, du bist mien end en mien begun
bu bist mien moan, en doe bist mien zun,
En bie leeg wotter spaigelt Dollerd zich in ’t sliek
Nij Stoatenziel, doar wil ik strunen achter diek, oh joa,
Nij Stoatenziel, doar wil ik strunen achter diek.
Vlak achter Drijbörg in mien mooi polderlaand,
Ligstoe te dreumen aan die gruine diekenraand
En in november zai k de ganzen in heur vlucht,
Ze schrieven dien noam tegen de strakke blauwe lucht, oh joa,
Ze schrieven dien noam tegen de strakke blauwe lucht.
Nij Stoatenziel, veur wel de rust en roemte wil,
Doar staait ’t tij en sums de tied nog even stil.
En bie leeg wotter spaigelt Dollerd zich in ’t sliek
Nij Stoatenziel, doar wil ik strunen achter diek, oh joa,
Nij Stoatenziel, doar wil ik strunen achter diek.
Dit lied van Ede Staal stond tot kortgeleden op een informatiepaneel bij de sluis. Maar in maart 2020 zijn meerdere borden verwijderd. De reden: het waterschap vond ’t te rommelig worden. Het stelde vast dat veel informatie te gedateerd was en dat sprake was van wildgroei! Het bord met het lied van Ede Staal was ook nog stuk. Het waterschap geeft aan en nieuw bord met de tekst van Ede Staal terug te willen plaatsen. Het oude bord staat nu bij een restaurant in Winschoten.
Ede Staal woonde tussen 1979 en 1984 op de boerderij aan de Reiderwolderpolder 5, ongeveer 500 meter vanaf de sluis. In 1983 werd Staal gevraagd om z’n liedjes via Radio Noord te laten horen. In een paar jaar tijd bouwde hij regionale roem op. Deze roem steeg door z’n vroege dood tot mythische hoogte. Eerst regionaal maar later waarachtig zelfs nationaal: ‘’t Het nog noeit zo donker west’ stond tijdens de Nationale Top 2000 op nummer 476!
Het wordt mij niet helemaal duidelijk, wat er met Staal was, dat-ie nooit ergens wortel kon schieten. Na Nieuwe Statenzijl ging hij met vrouw en inmiddels 6 zonen op een boerderij in Nieuw-Beerta wonen. Deze boerderij is bekend van de hoes van de LP ‘Mien toentje’ (mijn tuintje). Voor Staal in 1986 overlijdt, is ’t hele gezin nog verkast naar Delfzijl.
Wat houdt iemand, die er niet geboren is en blijkbaar ‘trekkersbloed’ heeft, vijf jaar vast in Nieuwe Statenzijl? Het was noch z’n begin, noch z’n eind. Dit is ’t land, waarvan de ironische relativerende bezoeker zich zal laten ontvallen: ‘je moet ervan houden’, niet in de bevelende zin natuurlijk.
Het Ambonezenbosje
Op nog geen twee kilometer westelijk van Nieuwe Statenzijl, aan de Dollarddijk in de Carel Coenraadpolder – de laatste op de Dollard terugveroverde polder (1924) – bevindt zich een klein bosje met een heel bijzondere geschiedenis. In 1940 zijn hier barakken gebouwd, eerst in gebruik door de Duitsers, maar na 1945 als interneringskamp voor NSB’ers. Vanaf 1953 tot 1961 zijn ze gebruikt als woonoord voor Ambonezen. Meer dan 300 kwamen er in 1953 aan!
Ze hebben hier, in afwachting van de beloofde terugkeer naar Ambon, relatief harmonieuze jaren. Aan integratie in Nederland denken ze helemaal niet. Als in 1960 duidelijk wordt, dat ze elders verspreid gehuisvest gaan worden, vooral in Appingedam, voelen ze zich belogen en bedrogen.
Het kamp werd direct na het vertrek van de Ambonezen afgebroken, waarna het bosje werd geplant. Het verhaal over de Ambonezen bij Nieuwe Statenzijl is hartverscheurend om te lezen, opgetekend door Harm Hillinga in 2014.
Gebruikte informatie
* Waterschap ruimt borden op bij Nieuwe Statenzijl
* Alle huizen waar Ede Staal gewoond heeft
* Nieuwe Statenzijl, Wikipedia
* Vluchtroutes Nieuwe Statenzijl, 1933-1945
* Nieuwe Statenzijl in WOII
* Column Erik Hulsegge, RTV Noord, over Nieuwe Statenzijl, 22 oktober 2017
* De geschiedenis van het Ambonezenbosje