De meeste historische informatie komt uit de annalen van het klooster Rolduc. Deze heette eigenlijk Abdij van Rode. ‘Rolduc’ is afgeleid van ‘Rode-le-Duc’, de verfranste naam van ’s-Hertogenrade. Rolduc heeft geschiedenis genoeg om boeken over vol te schrijven. Hetgeen ook gebeurd is.
[7 oktober 2020] De oostgrens van Zuid-Limburg loopt boven Kerkrade bijna helemaal langs de Worm. Deze kronkelt nogal, dus je kunt er lang niet altijd pal langs fietsen. Er loopt in dit gebied van noord naar zuid een dubbelsporig pad; daar rijd ik meermaals een stuk langs. Ik vervolg mijn reis verder door het bos over halverharde bospaden. Terwijl ’t bosrijk en heuvelachtig is, is het hier niet echt mooi. Het is op de één of andere manier rommelig. En dat wordt het steeds meer wanneer ik bij Herzogenrath in de buurt kom, de Duitse stad die de grens voor een flink deel deelt met Kerkrade.
Grappig genoeg ga je vanaf de Duitse kant éérst een klein stukje door Kerkrade alvorens je vlakbij het complex van de voormalige Rolduc-abdij naar het centrum van Herzogenrath rijdt.
Herzogenrath heeft veel historie. Er staat een mooie burcht hoog op een heuvel in het centrum van het stadje. Het echte hart van de stad is bijna bizar te noemen: daar gaat de spoorbaan hoog over de stad precies op de plek waar de Worm ònder het centrum van de stad door gaat. Die rivier is bijna helemaal aan het zicht onttrokken, terwijl het spoor juist tè aanwezig is. Daartussen de stad met een niet zo charmante winkelstraat.
Voor het herkennen van de geschiedenis van deze omgeving heb je een stevige historiebril nodig. Op internet trof ik een foto uit 1890, genomen vanuit de abdij van Rolduc, met zicht op de heuvel aan de andere kant van de Worm; op de heuvel met de Burg Rode, die daar nog één is met de natuur eromheen. Het hart van de oude stad Herzogenrath, aan de andere kant onder de heuvel, is hierop niet zichtbaar.
De Worm vormt al in de 12e eeuw een grens in deze streek: zowel een rijksgrens als een bisdomsgrens. De Burg Rode ligt op de westelijke oever, in het bisdom Luik, en behoort dus van origine nièt bij Herzogenrath (of ’s-Hertogenrade) dat bij bisdom van Keulen hoort. De Burg Rode is een grensvesting en een tolkasteel ineen.
Burg Rode en Herzogenrath liggen op een belangrijke middeleeuwse kruising van twee handelsroutes. De eerste loopt van Keulen door Herzogenrath en gaat dan verder langs de oude Romeinse weg van Valkenburg, Maastricht, Tongeren naar Boulogne-sur-Mer. De tweede voert van Trier over Aken en Herzogenrath naar Xanten.
Door de eeuwen heen behoorde de Heerlijkheid ‘s-Hertogenrade soms tot het hertogdom van Brabant, soms van Limburg. Het werd ook nog wel eens verpacht aan het hertogdom van Gulik. Het gebeurde zelfs, dat hertogen, graven en andere grand-seigneurs de administratieve rechten over dorpen en gebieden verkochten, bij het dobbelspel verloren, als huwelijkscadeau schonken, tijdens oorlogen verloren of door erfenis in eigendom verkregen.
Tot de Franse tijd hoorde het enige eeuwen bij de Spaanse Nederlanden.
Pas bij de conventie van Wenen in 1815 werd Herzogenrath een Duitse stad. De westelijke helft van ‘s-Hertogenrade kwam toe aan het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en werd de nieuwe gemeente Kerkrade. De staatsgrens loopt merkwaardigerwijze in de lengte-as middendoor de Neustraße/Nieuwstraat. Herzogenrath verloor bij de verdeling zijn stadsrechten, die het pas weer in 1919 terug zou krijgen. Herzogenrath zelf was liever bij Nederland ingedeeld geworden, zoals Sittard indertijd liever bij Duitsland ingedeeld was geworden.
De oudste steenkoolmijn van Nederland bevindt zich in Kerkrade en is oorspronkelijk voortgekomen uit de abdijmijnen van Rolduc (12e eeuw). In de 18e eeuw, tijdens de Franse tijd, werden de grote mijnen de Dominiale Mijnen genoemd. De ingang van deze mijn was aan de Nieuwstraat, direct aan de grens. Een deel van de ondergrondse mijn lag na de grensbepalingen van 1816 (Congres van Wenen) op Pruisisch grondgebied, of: ‘onder’ Pruisisch grondgebied. De steenkool werd echter op Nederlands gebied naar boven gebracht. Tot 1969 werd hier steenkool gedolven.
Op het immense complex van Rolduc is het Grootseminarie Rolduc, de priesteropleiding met daarnaast een groot hotel, gevestigd. Herzogenrath vormt sinds 1991 (toen het verdrag van Anholt werd getekend) samen met Kerkrade opnieuw een symbolische eenheid als Europastad Eurode. Beide gemeenten zijn ongeveer even groot: elk ca. 48.000 inwoners. Dit verdrag maakte het mogelijk dat de gemeenten in de grensstreek publiekrechtelijke samenwerkingsverbanden kunnen aangaan. ‘Eurode’ is een samenstelling uit ‘Europa’ en de historische benaming van het gebied ‘land van ’s Hertogenrode’.
Gebruikte informatie
* Abdij Rolduc, wikipedia
* Land van ’s-Hertogenrade, wikipedia
* Kerkrade, wikipedia
* Burg Rode, wikipedia
* Herzogenrath, wikipedia
* Eurode, wikipedia
* Verdrag van Anholt, wikipedia
* Eurode, op weg naar een Verenigd Europa
* Foto Burg Rode 1890, van Beeldbank Cultureeel Erfgoed