Op voorspraak van de abt van Rolduc werden, mits hij het recht kreeg om tol te heffen, op zijn kosten twee heerbanen aangelegd. Dit werd de Nieuwstraat. Bij het Congres van Wenen werd deze straat de landsgrens en werd een streep getrokken tussen stadsdelen die tot dan toe bij elkaar hoorden. Er bleef een levendige economische en culturele uitwisseling tussen de twee zijden van de Nieuwstraat bestaan waaraan ook de 50 extra douanebeambten, die er in maart 1821 werden gestationeerd, niets konden veranderen.
[7 oktober 2020] Vanuit het centrum van Herzogenrath ga ik een flink stuk omhoog naar de Nieuwstraat / Neustrasse: de drukke straat die over een flinke afstand aan de ene kant Duits (Herzogenrath) en aan de andere kant Nederlands (Kerkrade) is. Waar dat in Dinxperlo in Gelderland nog bijzondere beelden oplevert, doet dat het hier geheel niet. Als je niet beter weet, dan zie je hier helemaal niéts bijzonders. Afgezien van een paar panelen die iets van vroeger laten zien, is er geen specifieke aandacht voor de grens. Op een kleine rotonde zie ik in de middenberm nog wat opstaande straattegels; tegels die eertijds in de middenberm zaten om ervoor te zorgen dat het verkeer aan de linkerkant in Duitsland en het verkeer rechts in Nederland bleef.
Eigenlijk lijkt ’t nu allemaal gewoon één stad, één land. Of nee, toch zijn de huizen aan de Duitse kant wel enigszins anders dan aan de Nederlandse kant. Al is hier de Nederlandse bebouwing, met kleinere ramen en veel luiken, toch ook enigszins als ‘Duits’ te kenschetsen.
Aan het einde van deze Nieuwstraat is een verkeersplein. Aan de overzijde gaat de weg Duitsland in. Je kunt daar echter met de auto niet verder, wel met de fiets. Ik zie hier een grenspaal tussen twee huizen staan; twee aan elkaar gebouwde huizen, waarvan het ene in Nederland en het andere in Duitsland staat.
Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gaf keizer Wilhelm II opdracht tot het plaatsen van een 300 kilometer lang hekwerk tussen het bezette België en Nederland; te veel Duitse soldaten waren over de open grens naar Nederland gedeserteerd en de smokkel was uit de hand gelopen. In de gehele Nieuwstraat werd een twee meter hoog prikkeldraden hekwerk aangebracht. Voor de eerste keer kwam er een fysieke grens in de straat.
Een jaar later, in 1916, werd aan de kant van Kerkrade een tweede afrastering geplaatst om de Duitse smokkelaars tegen te houden. Ook werd er direct tegen de gevels van de Nederlandse huizen draadgaas aangebracht. Beide afrasteringen werden in 1918 weggehaald en de grens werd vanaf nu enkel door grenspalen gemarkeerd. Waar voorheen de hele Nieuwstraat Duits grondgebied was, werd de grens nu naar het midden van de weg verplaatst.
Al in 1923 ontstonden geschillen tussen beide landen over het precieze verloop van de grens in de Nieuwstraat. Toen het geschil niet kon worden beslecht, werd een Nederlands-Duitse commissie ingeschakeld om het precieze grensverloop te verduidelijken. In de commissie zaten onder andere de beide burgemeesters. Op 29 november 1930 kwamen ze met de oplossing om de straat in het geheel aan Duitsland toe te laten behoren. Dit veranderde echter niets aan het smokkelprobleem. De douanebeambten weigerden het bevel om op kinderen te schieten op te volgen, waardoor de smokkel een populaire activiteit werd onder kinderen. De douane reageerde door te laten weten dat de smokkel niet alleen betekent dat kinderen van school wegbleven, maar ook gevolgen kon hebben voor de gezondheid. Vleeswaren die op het lichaam werden gedragen zouden snel bederven en de koffie zou de huid van kinderen blijvend zwart maken.
In het nationaalsocialistische Duitsland nam de Gestapo de controle over de grens aan de Nieuwstraat over en nam zijn intrek in een eigen gebouw. Omdat het bevel om te schieten nu weer strikt werd gehandhaafd kwamen de smokkel en de grensoverschrijdende uitwisseling tussen de steden tot stilstand.
In 1938, tijdens de bouw van de Westwall, brachten de Duitsers langs de tramlijn op de Nieuwstraat een twee meter hoge grensversperring aan. Ook aan Nederlandse zijde werden afrasteringen geplaatst. Na de Duitse bezetting van Nederland op 10 mei 1940 werden de afscheidingen niet afgebroken. De stad bleef gescheiden en door verschillende besturen bestuurd.
Na de bevrijding van Kerkrade sloopten de bewoners de afscheidingen, maar de geallieerden plaatsten direct een nieuwe 2,30 meter hoge prikkeldraadversperring. Op 23 april 1949 voerden de Nederlanders een unilaterale grenscorrectie door waardoor het wegdek van de Nieuwstraat bij Nederland werd gevoegd. Er werd vervolgens in het midden van de Nieuwstraat een prikkeldraadversperring van bijna twee meter hoogte gebouwd. De smokkel in de Nieuwstraat, die sinds het einde van de oorlog weer in opkomst was, moest onder controle worden gebracht.
Reeds de eerste sacramentsprocessie op 8 juli na de oorlog ging de geschiedenis in als de smokkelprocessie. Talrijke Kerkraders gebruikten de processie om hun familie en vrienden goederen toe te stoppen. Alleen al in 1947 werden 6878 Duitse kinderen door Nederlandse douaniers opgepakt en terug over de grens gestuurd. Dit was slechts matig succesvol. Vooral kinderen speelden aan beide kanten van de afscheiding met elkaar en gooiden over het obstakel heen ballen naar elkaar. Pas langzaam ontdekten de autoriteiten dat veel van deze ballen eigenlijk ballonnen of sokken waren, gevuld met smokkelwaar (meestal koffiebonen) die de kinderen na ontvangst snel verwisselden.
In maart 1950 werd door grondwerkers een diep gat onder het trottoir van de Nieuwstraat ontdekt. Aanvankelijk dacht men aan een uitspoeling, maar al snel bleek dat smokkelaars vanuit een droge put op een Duitse boerderij een 70 meter lange tunnel onder de straat hadden gegraven. De tunnel had een diameter van 60 tot 80 centimeter en lag een meter onder het wegdek. De smokkelroute had nooit kunnen werken omdat een rekenfout was gemaakt. De tunnelbouwers waren te vroeg naar boven gaan graven, waardoor ze niet bij de beoogde woning aan de Nederlandse zijde uitkwamen. Hoewel duidelijk was dat de tunnel naar het huis van een Kerkraadse mijnwerker had moeten leiden en veel bewoners aan beide zijden van de straat waarschijnlijk de identiteit van de smokkelaars kenden, is geen van de tunnelbouwers ooit ontdekt of gearresteerd.
De smokkel nam zodanig toe dat Aken als ‘het gat’ in het westen bekendstond. De Geallieerde Controleraad verbood vervolgens het passeren van alle grensovergangen in Zuid-Limburg buiten de stad Vaals. Uiteindelijk hebben de verlaging van de Duitse koffiebelasting in 1953 en de ondertekening van het Verdrag van Rome de situatie versoepeld en geleid tot een sterke afname van de smokkel.
Pas toen Nederland en Duitsland in 1957 beide in de Europese Economische Gemeenschap (EEG) zaten werd besloten om het grenshek te verlagen tot 1,20 meter.
De krachten om toch vooral tot een bevolkingsvriendelijker grensbeleid te komen, kwamen vooral vanuit de bevolking van beide steden zelf. Ze spraken (en spreken) hetzelfde dialect en er zijn veel familieverbanden. Het stadsbestuur van Herzogenrath waarschuwde in 1965 het regionale bestuur dat de afscheiding tot ‘aanzienlijke onrust en ongenoegen’ onder de bevolking had geleid en dat dringend naar een oplossing moest worden gezocht. In december 1966 besloot men aan Nederlandse zijde niet langer meer te wachten op het Duitse besluit en begon men met het maken van eigen plannen om het ‘IJzeren Gordijn’ te verwijderen.
In 1978 haalde de Nieuwstraat in heel Europa de krantenkoppen vanwege een schietincident met de Rote Armee Fraktion. De RAF-terroristen Rolf Heissler en Adelheid Schulz vluchtten op 1 november over de muur en openden het vuur op vier Nederlandse douaneambtenaren. Twee douaneambtenaren overleden, de twee terroristen wisten vooralsnog te ontsnappen.
In 1991 werd het Schengen-verdrag van kracht en besloten Kerkrade en Herzogenrath als eerste Europese modelgemeente in het Eurode-verbond hun krachten te bundelen. De Nieuwstraat werd uitgeroepen tot ‘eerste Europese straat’ en de afbraak van het muurtje tussen de rijstroken van de Nieuwstraat werd gepland. In 1993 is het muurtje verwijderd en werd begonnen met een gezamenlijke herstructurering van de Nieuwstraat. Toen deze twee jaar later werd afgerond, vierden beide steden twee dagen feest om de heringerichte straat officieel te openen.
De Nieuwstraat/Neustrasse is nu een open en grensvrije, en daarmee Europese, straat waar op één van de rotondes nog enkele van de oude Leiconblokken als herinnering zijn geplaatst. Een plaquette met inscriptie herinnert aan vroegere tijden.
De verkeersafwikkeling op de geherstructureerde Nieuwstraat/Neustrasse bracht echter problemen met zich mee door verschillen tussen de twee nationale verkeerswetgevingen. Het grootste verschil lag in het gebruik van de fietspaden door bromfietsers; in Nederland verplicht, in Duitsland verboden. Deze rechtsongelijkheid èn een verkeersongeval met een bromfietser en een voetganger op het fietspad leidden er in 1999 toe dat de Nederlandse verkeersregels werden aangepast en bromfietsers van het fietspad naar de rijweg werden gedirigeerd; een voorbeeld hoe grensoverschrijdende samenwerking een bijdrage kan leveren aan harmonisering van nationale rechtsregels!
Er zijn nog meer verschillen in de nationale wetgeving, die zich met name òp de Nieuwstraat/Neustrasse manifesteren, bijvoorbeeld met de verkeersborden in deze straat. De Nederlandse verkeersborden, die in diameter ca. 2 cm kleiner zijn dan de Duitse, corresponderen niet met de Duitse DIN-norm. Daarom wilde men de steden verplichten Nederlandse en Duitse verkeersborden onder elkaar te plaatsen. Omdat deze verplichting de gemeentelijke autoriteiten wel erg onnozel in de oren klonk besloot men pragmatisch alleen de kleinere, en ook nog goedkopere, Nederlandse verkeersborden te plaatsen. Op de betreffende officiële ontheffing wacht Eurode nog steeds!
Gebruikte informatie
* Nieuwstraat, wikipedia
* Nieuwstraat, wikiwand
* Schietincident RAF in de Nieuwstraat in 1978