Bij de ‘grote grensovergang’ waar de Maastrichterlaan overgaat in de Vaalser Strasse is, afgezien van de grenssteen op de hoek van de grensstraat, niet zoveel van de grens meer te zien.
200 meter zuidelijker, op de kruising van de Akenerstraat en Alte Vaalser Strasse, staat een klein gebouwtje dat oogt als een kapelletje. Het is de zogenaamde ‘Klèng Wach’ (het ‘kleine wachthuisje’): een voormalig douanecontrolehuisje.
Als je uitzoomt op Google Maps dan kun je zien dat Vaals eigenlijk een verre buitenwijk van Aken is. De Duitse wijk Vaalserquartier ligt tegen Vaals aan, zoals Herzogenrath tegen Kerkrade en Süderwick tegen Dinxperlo ligt. De grote Sint Pauluskerk en de oude Hervormde Kerk, in het hart van het dorp, liggen net 50 meter van de grens vandaan.
Het voormalige douanecontrolehuisje Klèng Wach, vlakbij de kerken, is omstreeks 1890 gebouwd en kijkt terug op een bewogen geschiedenis. Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) toen Nederland neutraal was, werd deze grensovergang op last van de Nederlandse overheid met prikkeldraad hermetisch afgesloten. Kort na de oorlog werd de barrière weggehaald en konden de bewoners van het aangrenzende (Duitse) Vaalserquartier enkele uurtjes per dag inkopen doen in Vaals.
Eind dertiger jaren, vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, werd de grensovergang op last van het Duitse gezag door middel van ijzeren paaltjes weer afgesloten. Na de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 werd de afrastering verwijderd en werd een verplaatsbare prikkeldraadversperring aangelegd, zodat Duitse troepen over deze grens richting België konden oprukken.
Na de oorlog werd de grensovergang bewaakt door Nederlandse militairen (groot-verlofgangers) en douane (kommiezen). In deze periode ontstond ook de naam Klèng Wach, waarschijnlijk om het verschil met het grote grenskantoor aan de Maastrichterlaan aan te duiden.
In 1951 werd op last van de Duitse overheid de grensovergang aan de Akenerstraat voor de derde keer hermetisch afgesloten. Deze keer was het een ijzeren poort, die door de Vaalser bevolking ‘Iesere Jardieng’ (ijzeren gordijn) werd genoemd. Eind 1959 ging dit dranghek voor enkele uren per week open en in een houten bouwkeet aan Duitse kant konden de bewoners van Vaalserquartier, die in deze tijd massaal inkopen kwamen doen in Vaals, hun goederen inklaren.
Eind zeventiger jaren, toen de grensovergang nog steeds werd bewaakt, verdween het ijzeren gordijn en kwamen daar betonnen paaltjes voor in de plaats.
Na het Verdrag van Schengen zijn er geen vaste grensposten meer en geleidelijk raakte de Klèng Wach in verval. In 1993 werd de gemeente Vaals eigenaar van het douanehuisje en verhuurde dit aan de Heemkundekring Sankt Tolbert die hier een museumpje heeft ingericht; het kleinste museum van Nederland. Incidenteel is dit museum open. Het is eveneens mogelijk na telefonische afspraak de Klèng Wach te bezichtigen.
De Vrije Rijksstad Aken heeft rond 1340 183 grensstenen rondom haar gebied geplaatst. Dit zijn de zogenaamd Adelaarstenen, met een afbeelding van een Pruisische adelaar erop. Daarvan zijn er nu nog 20 over. Een stukje van de grens van de oude Rijksstad Aken is nu de landsgrens van Nederland met Duitsland. In de gemeente Vaals zijn nog vijf van deze Adelaarstenen: eentje bij Lemiers, eentje bij Mamelis, eentje bij de Wilhelminatoren, één vlakbij het Drielandenpunt en eentje tegen de zijmuur van Klèng Wach. Deze laatste is de Adelaarsteen nummer 17. Over deze Adelaarsteen is een bijzonder verhaal te vertellen.
In 1815, na besluitvorming bij het Congres van Wenen, was de plaatsing van grenspalen op de grens tussen de Vrije Rijksstad Aken en het Staatse Vaals (respectievelijk Koninkrijk Pruisen en Koninkrijk der Nederlanden) vrij eenvoudig. Er stonden reeds eeuwenoude Adelaarstenen en de politieke palen konden daar naast geplaatst worden. Toch zat men bij het plaatsen van grenspaal nummer 196, bij Klèng Wach, met de handen in het haar. De Adelaarsteen stond aan de voorkant van het woonhuis van de pastoor van Vaals. Volgens een overlevering ging deze pastoor, door de positie van de paal, in Pruisen eten en in Nederland naar bed. In het stadsarchief van Aken bevindt zich een plattegrondje uit 1663 waarop de betreffende Adelaarsteen duidelijk te zien is. Toch werd beweerd dat de pastorie helemaal op Nederlands gebied lag en dat, volgens een document van 5 februari 1692, alleen de poort zich op Pruisisch gebied bevond.
Om aan de verwarde situatie een einde te maken gooide de Pruisische regering het in 1816 samen met Nederland op een akkoordje: de toen nieuwe grenspaal nummer 196 zou op de oostelijke hoek van de pastorie geplaatst worden zodat de voorkant van het huis voortaan helemaal in Nederland zou liggen. Een nobel gebaar met een staartje, want Pruisen eiste op een andere plaats in Vaals een compleet woonhuis als ruilobject op. Het gevolg was dat in Lemiers, aan de zuidzijde van de Selzerbeek een Nederlands huis bij Pruisen gevoegd werd. Thans het pand aan de Senserbachweg 223 in de buurt van grenssteen nr. 200 en Adelaarsteen nr. 18.
Gebruikte informatie
* Kleng Wach, het kleine douanekantoortje
* De grenspalen bij Vaals, Opdegrens.eu: (1), (2) en (3)
* Grenspalen.com, over de Adelaarstenen rond de Vrije Rijksstad Aken
* Kleng Wach op Wikipedia