Fort Navagne, op een hoekje in de grens en net op Belgisch grondgebied, wordt ook wel de Elvenschans genoemd. Er staan meerdere grenspalen die het grensverloop langs de oude schans uitzetten. In de middeleeuwen stond hier het huis van de Heren van Elven. Het landgoed lag op het grondgebied van de heerlijkheid Eijsden, maar de Van Elvens waren heren van het naburige Moelingen.
[8 oktober 2020] Daarna weer naar het zuiden want ik moet nog wel aan de overkant van de Maas komen. En dat dus niet via het noorden, want dan zit ik zomaar in het centrum van Maastricht. Dus ik neem de weg naar het zuiden, een kilometertje oostelijk van de Maas. Als ik bij de grens kom, krijg ik zicht op Fort Navagne. Ik had er nog nooit van gehoord. Het fort zelf bestaat niet meer, maar de contouren zijn nog goed te zien. Ik fiets er even naartoe; er staan tussen de knotwilgen een paar interessante informatiepanelen.
In 1634 werd door de Spanjaarden onder bevel van Francisco de Moncada het landgoed van de Heren van Elven geconfisqueerd, de vestingwerken werden aangelegd en er werd een garnizoen gelegerd. In 1648 werd hier door de Spanjaarden eveneens een rechtbank gevestigd. In 1661 kwam Eijsden in Staatse handen, Fort Navagne werd afgesplitst van de heerlijkheid en werd Spaans. De Franse koning Lodewijk XIV liet de schans in 1674 slopen, maar in 1680 werd de schans opnieuw opgebouwd door de Spanjaarden. In het fort zetelde ook een Spaans tolkantoor dat tolgeld inde over de Maasvaart. In een plakkaat van 1683 werd het toltarief vastgesteld op ‘vier-en-twintich stuyvers voor jeder duisent pondt ghewicht voor alle Rechten’. In 1702 werd de schans door de Maastrichtenaren afgebroken en afgevoerd als bouwmateriaal.
In de 18e eeuw werd door de Oostenrijkers opnieuw een tolhuis ingericht dat voor een lucratieve inkomstenbron zorgde van de tolheffingen op de Maasvaart. Tussen Luik en Cuyk (bij Nijmegen) waren maar liefst 23 riviertollen. De inkomsten namen in de loop van de jaren af omdat de Maas steeds vaker gemeden werd.
Tijdens 20e eeuw werd de hoeve bewoond door de familie Duijsens uit Moelingen, zij bewoonden de Elvenschans tijdens de bevrijding in 1944 en hadden Duitsers ingekwartierd. Het restaurant Kasteelhoeve Navagne sloot kort voor 2012 zijn deuren en werd daarna ingericht als privé-appartementencomplex.
De oude bastions zijn in 2016 nog terug te vinden als verhogingen in het maaiveld rond de kasteelhoeve. Sinds 1 februari 2018 is ‘Hoeve De Schans’ formeel vastgesteld als bouwkundig erfgoed van de Provincie Limburg. Door de droogte waren in de zomer van 2018 de contouren door verkleuringen in het landschap goed zichtbaar.
De gemeenten Voeren en Eijsden-Margraten hebben plannen om de schans te reconstrueren.
Gebruikte informatie
* Archeologische vindplaats Eijsden – Fort Navagne, VVV Midden-Limburg
* Elvenschans, wikipedia
* Navagne / Van ‘t gruwelijk verraet in den jaere 1638 op Maestricht gepractiseert / d’Artagnan
* Fort Navagne bij Eijsden wordt weer zichtbaar, De Limburger, 14 mei 2018