Als je in België op de bank zit te kijken naar iets op je televisie die in Nederland staat: de exacte grens is duidelijk tot op de centimeter. Maar het is meer een ‘gimmick’ dan dat het nog echt wat betekent. Maar ja… toch zijn de feiten de feiten: je bent in ’t ene of ’t andere land.
Op de straten is ’t, met metalen plaatjes op het midden van de weg of met een rij kruizen op de stoep, netjes aangegeven.
[5 november 2020] Iets na negen uur fiets ik weg. Ik heb mijn handschoenen aan: het is hooguit twee graden boven nul. Overal zit rijp op het gras; een prachtig winterochtendlandschap. De felle lage zon maakt scherpe silhouetten van het vee in het land. Verderop, weer in België door het gehucht Aarle, kun je op zaterdagmiddag op een boerderij ‘koeknuffelen’. Langs de kant van de kronkelende grensbeek staan enige statige grenspalen in het gras bij de waterkant.
Zomaar ineens tref ik een flinke rij opzichtige moderne villa’s die uitkijken over het weidelandschap.
Bij het boerengehucht Groot Bedaf – zou uitslapen hier verboden zijn? – ga ik weer de grens over.
Nog vijf kilometer rechtuit liggen voor me tot Baarle-Nassau. En Baarle-Hertog natuurlijk. Als je in Poppel in België bent, dan wijzen de verkeersborden naar Baarle-Hertog. Ben je aan de Nederlandse kant, dan wijzen de borden naar Baarle-Nassau. Innig verstrengeld zijn ze, deze twee Baarles.
Ben je helemaal niet met ‘grenzen’ bezig, dan is Baarle een ‘gewoon dorp’. Het is niet zo heel bijzonder: geen specifieke interessante bebouwing. Maar ben je wèl met grenzen bezig, dan is Baarle een highlight van jewelste, misschien wel één van de meest bijzondere van ’t land.
De oorsprong van de merkwaardige lappendeken van stukjes land die bij verschillende overheden hoorden dateert al uit 1198. In m’n hand heb ik Strava (of Google Maps, dat maakt verder niet uit) en zie ik de afbakeningen heel secuur. Zo zie ik aan de rechterhand een perceel waar mais heeft gestaan en herken dat oppervlak op m’n beeldscherm: het is een Belgische enclave in Nederland. O nee, andersom: ik rijd nu in een stuk Baarle-Hertog, het Belgische deel dus, waarbinnen dit weer een enclave is van Baarle-Nassau. Zo komt dit Droste-effect hier vaker voor: een enclave ín een enclave.
Even verderop zie ik een rij huizen naast elkaar, waar er eentje tussen staat die in een ander land ligt dan de huizen links en rechts ervan.
Maar het wordt nog veel leuker: eens even die winkel van Zeeman opzoeken die dit voorjaar, bij het begin van de corona-toestanden, in ’t nieuws was. Wat was het geval? De winkel heeft de ingang in Nederland, doch een deel van de winkel ligt op Belgische bodem. Men heeft toen een lint gespannen in de winkel, zodat het Belgische gedeelte dicht bleef. Kon je een aantal weken wel bh’s kopen maar geen onderbroeken, alleen maar omdat die laatste in het Belgische deel van de winkel lagen.
Waar deze Zeeman staat, stond vroeger een café, waar de grens letterlijk dwars door het biljart liep. Met een plaat op het biljart werd het de tafel waaraan de notaris met de belanghebbenden zat om samen afspraken te maken over allerhande kwesties rondom belastingen in de verschillende landen. Elke notaris kon in eigen land de aktes ondertekenen.
Later zocht ik meer van die enclaves op. Vroeger waren het natuurlijk gewoon stukjes landbouwland. Nu hebben de beide gemeenten hier nieuwe wijken gebouwd waarbij ze de specifieke grenzen géén onderdeel van het plan hebben gemaakt. Zo loopt de grens dwars door huizen en percelen heen. Er staan bijvoorbeeld ergens twee oude lindebomen vlak naast elkaar, eentje in België en eentje in Nederland. De beide gemeenten hebben afspraken gemaakt over het onderhoud. In ieder geval, zo lees ik op bordjes, is in 1995 netjes in kaart gebracht hoe ’t met de grenzen bij (en door) al deze nieuwbouwwijken loopt.
Bij de grote kerk, die in België staat, staat een grote grenspaal. Maar ik heb inmiddels in de gaten, dat deze grenspalen een béétje een andere status hebben dan de grenspalen bij Duitsland (die exáct de plek van de grens markeren). Het lijkt me er toe, dat de Belgische grenspalen iétsje flexibeler staan opgesteld: niet per sé op de vierkante centimeter die de landen scheidt. De grenspaal naast de kerk staat minstens een meter of wat van de grens vandaan. Deze plek is netjes uitgezocht; hij staat daar gewoon het beste, op het pleintje naast de kerk.
Aan het einde van de 12e eeuw ontstond een grensconflict tussen Hertog Hendrik I van Brabant en Graaf Dirk VII van Holland. De laatste wilde zijn invloed naar het zuiden uitbreiden, terwijl Hendrik I liever een buffer tussen zijn hertogdom en het expansieve graafschap Holland wenste. Aldus sloot de hertog een bondgenootschap met de Heer van Breda, Godfried II van Schoten. Deze werd uiteindelijk, in 1198, leenman van de hertog maar kon in ruil daarvoor een groot stuk land aan zijn bezit toevoegen, waarin een aantal enclaves lagen die aan de Abdij van Thorn of de hertog toebehoorden. Een dergelijk patroon was in die tijd niet ongebruikelijk. In de buurt van Baarle is de grens echter nimmer gecorrigeerd, ook niet toen in 1648 de grens tussen de Spaanse en de Staatse gebieden werd vastgesteld, en al evenmin toen België zich in 1830 losmaakte van Nederland.
Zo is te verklaren, dat in het centrum van Baarle een grote (13 km2) en een aantal kleine enclaves te vinden zijn. De wat verder weg gelegen enclaves zijn te danken aan eenzame hoeven of akkertjes.
Het Belgische gedeelte bestaat uit 22 enclaves (in 1995 werden de grenzen definitief vastgelegd en hierbij werd een voormalig neutraal grasland de 22e enclave). De enclaves omsluiten op hun beurt zeven stukken Nederlands gebied; dus dit zijn enclaves in een enclave. Daarnaast is er nog één Nederlandse enclave in België, vlakbij Ginhoven – daar kom ik later nog langs. Bij elkaar zijn er dus 30 enclaves.
Doordat de landsgrenzen sommige percelen hebben opgedeeld, liggen enkele gebouwen pal op de grens. Dit is onder meer het geval voor het genoemde filiaal van Zeeman. Voor die panden geldt de ‘voordeurregel’: hun adres ligt in het land waarin hun voordeur ligt. Uitzondering hierop vormt een woning in de straat Loveren met een zowel Belgische als Nederlandse voordeur, resp. op nummer 2 en nummer 19. Gemakshalve kregen alle huisnummers een vlaggetje van ’t ene of ’t andere land.
Het café op de hoek van Nieuwstraat en Stationsstraat heette café ‘t Hoekske. Het had indertijd een belangrijke functie in Baarle. Grensconfrontaties tussen een Nederlandse en een Belgische beschuldigde, ieder in zijn eigen land gedetineerd en dus niet uitleverbaar, werden in Baarle afgehandeld: de Belgische onderzoeksrechter kwam met de Belgische Rijkswacht en de Belgische beschuldigde langs de neutrale weg. De Nederlandse rechter, Nederlandse Rijksmarechaussee en Nederlandse beschuldigde kwamen aan de overkant van de grens. Iedereen kon in het café in eigen land aan één of andere kant van de tafel gaan zitten.
Naast het café stond het Nederlandse douanekantoor waar goederen officieel konden worden ingeklaard. Smokkelaars werden ook in dit douanekantoor gefouilleerd.
In de 19e eeuw en ook de 20e, tot nog maar kort geleden zelfs, zijn er pogingen gedaan om het probleem van de enclaves op te lossen. Telkens werd er wel èrgens op verzet gestuit.
In 1980 besloot de Raad van Europa dat de lidstaten onderlinge verdragen moeten afsluiten om de grensoverschrijdende samenwerking te vergemakkelijken. Ook werd door de Raad besloten dergelijke samenwerkingen aan te moedigen. De zogenaamde Benelux-overeenkomst van 1986 vloeide hieruit voort. Voor Baarle werd besloten om een gemeenschappelijke overeenkomst aan te gaan: het Gemeenschappelijk Orgaan Baarle.
In 1996 werd De Werkgroep Baarle in het leven geroepen. De deelnemende partijen in deze waren de provincies Antwerpen en Noord-Brabant, zowel de Nederlandse als de Belgische ministeries van Binnenlandse Zaken, de Vlaamse Gemeenschap en de gemeenten Baarle-Nassau en Baarle-Hertog. Door deze werkgroep werd de conclusie getrokken, dat het Gemeenschappelijk Orgaan Baarle het meest geschikt zou zijn om de problematiek te behandelen. Na goedkeuring door de beide gemeenteraden, trad het Orgaan in 1998 in werking. De samenwerking moest wel rekening houden met de wetgevingen van zowel België als Nederland.
Hierdoor moeten ook nu nog de beide Baarles goed samenwerken. De samenwerking is niet geheel op vrijwillige basis, maar het is bittere noodzaak. Wel geldt deze samenwerking als proeftuin voor de Europese Unie. Nergens moet men zo samenwerken om de gemeenschap te kunnen besturen zonder zelf ten onder te gaan als dat in Baarle gebeurt.
Inmiddels lijkt het reëler de situatie door een andere bril te bekijken. Baarle-Nassau en Baarle-Hertog zijn beroemd door deze grensanomalie en ook toeristisch wordt er garen bij gespind. Internationaal krijgt de situatie de nodige aandacht. De BBC berichtte er al over en Netanyahu, de minister-president van Israël, ziet hierin een perfect voorbeeld voor samenwerking tussen verschillende, door elkaar heen levende, volkeren: ‘Prime Minister Benjamin Netanyahu has asked his cabinet secretary to investigate a highly complicated Dutch-Belgian border arrangement, under which citizens of one country live in enclaves within the other, as a possible precedent to enable Jewish settlers in the West Bank to remain under Israeli rule inside a future Palestinian state.’
Na een uurtje dwalen door de Baarles neem ik de weg naar het zuiden, naar Turnhout.
Gebruikte informatie
* Enclavegeschiedenis van Baarle
* Alle enclaves uitgelicht
* Bizarre situatie Zeeman in grensdorp Baarle: ‘De onderbroeken? Die liggen op Belgisch grondgebied, mevrouw’ (AD, 25 maar 2020)
* Belgische grens dwars door Zeeman in Baarle-Nassau: ‘Ik kon geen herenshirts meer kopen’ (Omroep Brabant, 24 maart 2020
* Baarle op Wikipedia
* Toeristische website over Baarle
* Europe’s strange border anomaly, BBC, 11 december 2017
* Netanyahu looks to Belgium-Holland border for settlement solution, The Times of Israel, 9 maart 2014