Essen was, na Wuustwezel, het drukste wegkantoor aan de Belgisch-Nederlandse grens, althans vóór de tijd van de drukke Hazeldonk-snelweggrens. Op 1 januari 1993 vervielen de grensprotocollen. In het oude douanekantoor zit nu een afdeling van de gemeentelijke overheid.
[6 november 2020] Ik rijd naar het noorden, ga oostelijk langs het dorp Nieuwmoer en kan daar heel dicht bij de grens blijven. Aan de hand van m’n telefoon constateer ik dat de helft van de schuur van een Belgische boerderij waar ik aan voorbij ga in Nederland staat.
Verderop staat aan de andere kant van de grens een splinternieuw Nederlands huis waarvan de oprit uitkomt bij de weg in België. De grenspaal staat pal naast het toegangshek.
De Belgische boerenweg gaat verder naar het noorden. Dit is een buitengebied met niet zoveel aanzien. Het is, met stukjes bos en vergezichten, wel aardig aantrekkelijk maar niet iets om te onthouden. Bij het Nederlandse gehucht Langeschouw staat bij de rand van het Belgische bos een grenscafé.
In het Belgische bos rijd ik in de richting van Essen. Maar voordat ik in Essen ben ga ik bij Horendonk weer rechtsaf. Ik ga over kleine weggetjes tot ik uitkom bij één van de lelijkste grensovergangen ‘ever’: die tussen Essen en Roosendaal. Het is totaal verloren gebied. Vroeger is hier kennelijk veel bedrijvigheid geweest, want er zijn veel vergane, naast elkaar liggende, asfaltstroken. Wat van de gebouwen rest, dat is half ingestort. Wat een lelijkheid!
Grensovergang
Aan de Nederlandse kant is ’t het ergst. Het is een gribusboel geworden: bijna alle ruiten zijn gesneuveld door vandalen en het onkruid tiert er welig. De gemeente Roosendaal heeft hier al in 2014 een punt van gemaakt. Toch duurde het nog tot 2018 alvorens hier iets nieuws leek gaan te gebeuren. BN De Stem meldt in mei 2018, dat het voormalige wegrestaurant bij de grenspost tegen de vlakte gaat om plaats te maken voor een doorvoerhal van een expeditiebedrijf uit Rijsbergen. Dat bedrijf heeft het verwaarloosde restaurant en het al even vervallen grenswisselkantoor daarnaast gekocht. Dat laatste moet als kantoor van de nieuwe vestiging gaan dienen.
Het grenswisselkantoor blijft gespaard van de sloophamer, zo vertelt de nieuwe eigenaar, ‘omdat het historische waarde heeft’’.
Een jaar later bericht BN De Stem er weer over: het duurt nog langer, omdat de vergunningen nog niet rond zijn.
Nog weer een jaar later fiets ik er langs. Er is zo te zien nog geen ontwikkeling.
Aan de kant van de zuiderburen is de grenspost er wat minder slecht aan toe. Zo zit daar al jaren de carnavalswinkel van Kees Konings en restaurant Coenraads.
Ik blijf aan de Essense kant van de grens. Aan de rand van de bebouwde kom leidt de Nollekensstraat me naar de Grensstraat. Er staat hier een grenspaal en een informatiebord. Daarna vervolg ik mijn weg in westelijke richting over de Grensstraat, die hier een fietspad is dat de grens volgt. Op de grens staat het voormalige douanekantoor, waarin nu een afdeling van de gemeente Essen is gehuisvest.
Op deze plek is onlangs de grens letterlijk verlegd. Enige tijd geleden ontdekten landmeters namelijk dat er ooit iets fout gegaan moet zijn tussen de beide grensdorpen. Op de hoek van de Grensstraat en de Essenseweg bleken de fotogenieke grenspaal GP240 en de grensmarkering van witte klinkers sinds jaar en dag verkeerd geplaatst. Een vergissing van 1.80 meter, over de lengte van een voetbalveld. De historische vergissing is in augustus 2020 in opdracht van de gemeente Roosendaal gecorrigeerd.
Saillant detail is, zo schrijft de journalist in BN De Stem, dat duizenden mensen nu thuis een foto hebben liggen die de waarheid geweld aan doet. Veel toeristen, maar ook scholieren bij hun geschiedenisles, staan gefotografeerd met hun voeten aan weerszijden van de grens. In feite stonden deze mensen, zo is nu gebleken, met beide benen op Nederlands grondgebied.
En dan is het mogelijk om echt een tijdje op de grens te blijven! Een Grensstraat met huizen aan beide kanten van de straat in verschillende landen. Ietsje verderop passeer ik een dubbel treinspoor.
Essen werd in 1830, bij de scheiding van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden, een grensgemeente. Op 21 november 1830 vond hier tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog de ‘Slag bij Essen’ plaats: een treffen tussen Belgische opstandelingen en Nederlandse militairen. Op 20 november 1831 trokken Waalse grensbewakers naar Roosendaal om keet te schoppen. De wraak van de Nederlanders volgde de volgende dag. Nota bene tijdens de hoogmis drongen 4.000 soldaten Essen binnen en doorzochten alle huizen. Vijf soldaten en twee dorpelingen sneuvelden hierbij. Deze gebeurtenis wordt de ‘Slag om het Heuvelplein’ genoemd.
Spoorverbinding
Halverwege de 19e eeuw werd tussen Nederland en België overleg gestart over een mogelijke spoorlijn tussen Rotterdam en Antwerpen. Deze werd een stuk westelijk van Breda aangelegd en deed deze stad dus niet aan. De achtergrond van deze keuze is enigszins dubieus. Eén van de oprichters van het bedrijf dat verantwoordelijk was voor de bouw van de spoorlijn bezat grond in Essen en wilde deze graag in waarde laten stijgen. Essen werd zodoende perfect per trein ontsloten. Veel Antwerpenaren zochten de rust in Essen op. En veel Essenaren konden in Antwerpen aan het werk.
Het treinstation was het belangrijkste grensstation tussen België en Nederland. De vele sporen bij het station herinneren nog aan de douanecontroles van het grensoverschrijdend verkeer. De grensfunctie van het spoorstation verschafte veel werkgelegenheid en zorgde ervoor dat dit station een verplichte halte was voor de internationale treinen. Er ontwikkelde zich een flinke forensenverkeersstroom met snelle treinen naar Antwerpen.
Later is de doorgaande verbinding via Breda verlegd, waarlangs nu ook de HSL loopt. Tegenwoordig is er alleen nog een stoptrein en IC-verbinding (met vier haltes) naar Antwerpen en Brussel-Zuid alsmede een stoptreinverbinding met Roosendaal.
De Duitse bezetters lieten in 1945 een spoor van vernieling achter in Essen. Vele kerken, waaronder de Onze Lieve Vrouwe Geboortekerk die zo goed als op de grens stond, werden vernield. In 1959 werd in de Nieuwstraat, op de plek waar de OLV Geboortekerk stond, een douanekantoor gebouwd.
Quarantainestallen
Aan de westkant van Essen, bij het spoor, staat het complex met de quarantainestallen. Deze zijn in 1896 gebouwd en deden tot in jaren ’70 dienst voor de quarantaine van vooral vleesvee. Het vee werd via een speciale loskade in afzondering geplaatst, zodat de dieren gecontroleerd konden worden op besmettelijke ziekten. Sinds 1994 zijn de Quarantainestallen wettelijk beschermd als monument.
In de topjaren werkten zo’n honderd mensen in de stallen en groeide de plek uit tot een echt handelscentrum. Mensen van overal in België kwamen naar Essen om runderen te kopen. In Essen schoten de cafés als paddenstoelen uit de grond en herbergen zaten vol kooplui die even kwamen verpozen of feesten op hun glorie en handel. Na en tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam dit alles tot stilstand.
Begin jaren ‘90 kwam weer nieuw leven toen een grote rommelmarkt kwam en de taverne met de vijver veel wandelaars lokte. In 2013 eindigde dat en sindsdien stonden de stallen er troosteloos bij.
Onlangs is daar echter verandering in gekomen. Er zijn 43 woningen, een zwemvijver, wellness, binnenzwembad, een park, een buurthuis en een ondergrondse parking ondergebracht in de stallen en de bijbehorende grond eromheen.
Als ik langs de Grensweg van Essen, waar één op de vijf inwoners van Nederlandse komaf is, in westelijke richting uit rijd kom ik uit bij de Hollandsedreef. Deze weg loopt op de grens.
Dit is weer zo’n perfect stukje grensfietsen: prachtig fietsen op bijzonder terrein. Verderop verandert de ondergrond een paar keer. Eerst een stuk gravelfietspad door het gras, daarna een stuk boerenzandweg. Maar het is prima te doen.
Gebruikte informatie
* Essen, Wikipedia
* Station Essen, Wikipedia:
* Herberg in de oude Quarantainestallen in Essen
* Quarantaine Herberg
* BN De Stem, 27 augustus 2020
* Nieuwe plannen voor verloederde grenspost Essen-Nispen, BN De Stem, 3 mei 2018
* En : Opknappen verloederde grenspost in Nispen laat nog op zich wachten: ‘Moeten nog goedkeuring van provincie krijgen’, 23 juli 2019
* Restaurant Coenraads, bij de verlaten grenspost