Sas van Gent heeft een rijke maar vrijwel volledig verdwenen historie. De geschiedenis van Sas van Gent hangt samen met de zoektocht van de stad Gent naar een verbinding met de zee. In de 13e eeuw hadden de Gentenaars veel westelijker een waterweg naar zee gegraven, naar het Zwin. Deze verzandde geleidelijk en in de 15e eeuw moest men een nieuwe vaarweg vinden.
[8 november 2020] Het is wederom maar een graadje boven nul. Ik rijd in zuidwestelijke richting Zuiddorpe uit en even later ben ik, met aan de oostelijke einder de zon die opkomt boven het nevelige land, weer bovenop de grens. Rust en vrede hier op ’t land. Het is goed voor te stellen dat, als je hier zo opgroeit, de ‘boze buitenwereld’ ver weg is.
In dit middengedeelte van Zeeuws-Vlaanderen kun je voor 80% echt op de grens blijven rijden. Wat zou ’t bepaald hebben, dat dit zo is? Misschien het ontbreken van natuurlijk grensloopjes, beken? Hier is het één en al polder. Oude polders, ze gaan terug tot in de 15e eeuw. En de grens dateert uit de Spaanse tijd; dat wordt verderop nog menigmaal duidelijk.
Ik zie op veel plaatsen de mooie grijze taps toelopende gietijzeren grenspalen staan. Ze staan, in tegenstelling tot de Duitse, op plekken die duidelijk het meest praktisch zijn. Dus hoogst waarschijnlijk staan ze niet altijd op de fysiek exacte plek van de grens.
Overal is bouwland om me heen, soms een reepje aangelegd bos langs de weg. Ondanks dat deze polders heel oud zijn tref ik hier géén bebouwing die ogenschijnlijk meer dan vijftig (of voor mijn part honderd) jaar oud is.
Ik passeer nog een ‘grote weg’-grensovergang en kom dan uit bij het kanaal tussen Gent en Terneuzen, met aan de overkant Sas van Gent. Er zijn zo vroeg in de kou al vissers aan de waterkant. Bij de grenspaal staat een bordje met informatie over het fort dat hier in de 16e eeuw heeft gestaan, fort Sint Antonie. Ik ga een kilometertje naar het noorden om bij de brug te komen. Aan de overkant rijd ik Sas van Gent binnen.
Het kanaal van Gent naar Terneuzen ontsluit de stad Gent als zeehavenstad. Na Antwerpen en Zeebrugge is dit zelfs de grootste haven van België. Er wordt momenteel gebouwd aan verdere uitbreidingen die ervoor moeten zorgen dat het grootste type zeeschepen, de panamaschepen (die ook door het Panamakanaal kunnen), via Terneuzen helemaal naar Gent kunnen varen. Het kanaal is een uitbreiding op de oude Sassevaart, van Gent naar Sas van Gent, dat begin 19e eeuw in opdracht van Willem I doorgetrokken werd naar Terneuzen.
Ook Sas van Gent is 400 jaar geleden een fort-vesting geweest. Op plaatjes staat ’t in ’t Frans: ‘Sas de Gand’. Klinkt leuk. Van het patroon van de vesting is in het dorp niet veel meer te herkennen. Bij de haven tref ik enige gevelpandjes, maar een mooi plaatsje is Sas van Gent verder niet. Het kanaal heeft een nijverheidsuitstraling, daar is ook niet zoveel aantrekkelijks aan.
Onder de Spaanse koning Filips I kreeg men in de 16e eeuw een vergunning om op eigen kosten een vaart te graven, ditmaal noordwaarts naar de Honte. Deze Honte noemen we nu de Westerschelde, maar lag toen veel zuidelijker. Bij de sluis in de nieuwe vaart, de Sassevaart, ontstond een kleine nederzetting die tot Sas van Gent zou uitgroeien.
Later bouwden de Spanjaarden de vesting verder uit. In het gebied binnen de wallen, dat het Hoge Sas werd genoemd, bevond zich een kasteel. Toen de Staatsen de vesting, aan het einde van de Tachtigjarige Oorlog, hadden veroverd werd ze nog verder uitgebouwd en werd het één der sterkste van Europa. Ze bestond uit zes bolwerken, zes ravelijnen, twee lunetten en drie stadspoorten.
In 1747 werd Sas van Gent in brand geschoten door de Fransen, die de stad belegerden tijdens de Oostenrijkse successieoorlog. Op 5 februari 1795 trokken de Fransen de Zuidelijke Nederlanden binnen en stelden ook Zeeland onder Frans bestuur. De Fransen betrokken de vesting en begonnen geleidelijk met de sloop van de vesting.
Uiteindelijk is Sas van Gent nooit weer echt opgeleefd. Ook in de 20e eeuw ging de sloop van de vesting door, in de dertiger jaren zelfs door middel van tewerkstelling van werklozen.
Bij het gereed komen van de sluizen bij Terneuzen werden ook de sluizen in Sas van Gent overbodig.
Aan de westzijde rijd ik zuidwaarts tot de grens, waar de industrie langs het kanaal overgaat in die van het Belgische Zelzate.
Bij de grens bevond zich vroeger een gehucht met de naam De Stuiver. Het gehucht was vernoemd naar het grenskantoor De Stuiver, dat op zijn beurt weer was vernoemd naar de 17e-eeuwse herberg De Letste Stuyver. Bij de verbreding van het Kanaal Gent-Terneuzen in de jaren ‘60 werden de grenspost en het Nederlandse gehucht gesloopt. Het Belgische gehucht Stuiver of De Laatste Stuiver aan de Denderdreve in Zelzate bestaat nog wel. Het op Nederlandse grond gelegen bedrijf Stuiver B.V. herinnert nog aan het gehucht, dat rond die plaats gelegen moet hebben.
Tot 2017 stond aan de Belgische kant van de grens nog een complex met douanegebouwen. Deze werd gebouwd in 1968 toen de Doune-Unie tot stand kwam. In 2017 stonden de gebouwen er al ruim tien jaar te verpieteren en iedereen was blij toen ze eindelijk werden afgebroken.
In het haventje aan de overkant van het kanaal, net aan de Belgische zijde, staat een neoclassicistisch gebouw. Dit is het voormalig tolkantoor. Tot in de jaren ‘50 moesten schippers op het Kanaal van Gent – Terneuzen aanleggen bij het Tolkantoor in Zelzate om hier hun douaneformaliteiten te verrichten. In 1999 kocht een Belgisch echtpaar het oude Tolkantoor. Het gebouw had jaren leeggestaan en was in slechte staat. Eigenhandig herstelden ze het voormalige Tolkantoor van Zelzate in zijn oude glorie.
Vanaf de Belgische grens volg ik de grens westelijk. De weg gaat pal noordelijk weer langs de bebouwde kom van Sas van Gent. De lange grensstraat heet Vrijstraat. Aan de oostelijke zijde van deze straat staan jaren-zestig-rijtjeshuizen die uitkijken over een verre Belgische polder richting Assenede.
Gebruikte informatie
* Sas van Gent, Wikipedia
* Zelzate, Benuluxlaan – Oud douanekantoor na tien jaar tegen de vlakte, augustus 2017
* Tolkantoor Zelzate > Nu Bed & Breakfast!
* De Stuiver, Wikipedia
* Kanaal Gent-Terneuzen, Wikipedia
* Panamax, Wikipedia