Retranchement is het Franse woord voor verschansing van een aarden wal zonder vaste vorm. Het omwalde dorp Retranchement is een overblijfsel van een veel groter geheel van versterkingen dat bedoeld was om de Staatse oever van het Zwin te beschermen. In 1604 werd door Prins Maurits een bescheiden versterking aangelegd waar slechts enkele soldaten met hun gezinnen woonden.
[8 november 2020] Voorbij Sint Anna ter Muiden ben ik bij mijn allerlaatste grensoverschrijding. Het is warm geworden, en overal zijn zondagmiddagfietsers. Het Zwin is vlakbij, het stadje Sluis is dichtbij, het is mooi fietsen hier. En dan passeer ik voor de allerlaatste keer de grens. Dit doe ik op de plek waar de Retranchementstraat overgaat in de Knokkeweg, een paar honderd meter voor de laatste Zeeuws-Vlaamse vesting: Retranchement.
Dit is een uitgebreide vesting geweest, met een heel breed stelsel van oude wallen. De wallen zijn in 1604 aangelegd en vormen een natuurgebied op zich. In het dorp een mooi kerkje en standerdmolen uit de 17e eeuw.
Het geheel van versterkingen bestond uit het ‘Retranchement Cadsandria’: het wallencomplex rondom het fort in het noordwesten (Fort Oranje) en het fort in het zuidoosten (Fort Nassau). Tussen 1630 en 1640 werd tussen beide forten de omwalling met drie bastions aangelegd die het dorp Retranchement ook tegenwoordig nog omsluit. Vroeger waren er aan de landzijde twee poorten: de Zandpoort en de Slijkpoort. Deze zijn volledig verdwenen.
Bij de stormvloed van 1682 zakte een deel van het Fort Oranje weg in het Zwin. Men heeft daarop, om de verdedigingswerken tussen beide forten tegen de zee te beschermen, een dam aangelegd. Uit deze Boerendam, de huidige Molenstraat, ontwikkelde zich het huidige dorp. In het dorp bevindt zich een eenvoudig protestants zaalkerkje uit 1630. De Retranchementse molen is een houten standerdmolen uit 1643.
Het wallencomplex om Retranchement en de voormalige forten vormt een cultuurhistorisch monument en natuurgebied van 27 hectare groot, beheerd door het Zeeuwse Landschap.
Vlak buiten Retranchement staan drie grenspalen: de ‘drieling van Retranchement’. Nummer 364 staat precies op de grens, ten westen daarvan staat 364a. Op een verklarend bordje bij gp364b staat het volgende: ‘De grenspaal bij het wandelpad staat op de Oude Zeedijk nabij het voormalige fort Nassau. In de tijd dat ter plaatse nog het Zwin stroomde was het onmogelijk de juiste plaats van de rijksgrens aan te geven. Besloten werd om 200 meter van die plaats op Nederlands gebied en op dezelfde afstand op Belgisch gebied nog een paal te plaatsen. Na het indijken van de Willem-Leopoldpolder in 1873 werd de ‘echte’ grenspaal, met nummer 364 – de middelste der 3 palen – geplaatst. De andere twee zijn ‘als stille wachters’ op non-actief blijven staan. Een dergelijke grensafscheiding is uniek in ons land.’
In 2011 brak in Retranchement paniek uit: de derde paal, 364a, was verdwenen. De dader bleek een boze boer uit het dorp te zijn. Hij had de paal uitgegraven uit onvrede: hij kon er niet meer goed door met zijn landbouwmachines. Met veel ceremonieel werd de paal een jaar later teruggeplaatst. De boer had het liefst dat de paal een paar meter zou worden verschoven. Maar beide provincies, die verantwoordelijk zijn voor het schouwen en handhaven van de grens, waren onverbiddelijk. De Rijksgrens is namelijk letterlijk exact bepaald, met inbegrip van alle ondersteunende palen die in het in 1843 opgestelde ‘proces verbaal’ staan vermeld. Om de drieling niet nog een keer kwijt te raken, kreeg de in 2012 herplaatste paal een betonnen fundament.
Toch lijkt mij deze onverbiddelijkheid enigszins dubieus: ik heb inmiddels wel meer palen gezien, die niet exact op de grens staan…
Gebruikte informatie
* Retranchement, Wikipedia
* De drieling van Retranchement, op de website Zeeuwse Ankers