Grenssignalen

Op zoek naar alle varianten van de beleving van de grens…

De grens langs Nederland is meer dan 1000 kilometer lang. 1000 kilometer met een verleden dat verweven is met de ontmoeting, of juist de relatieve onmogelijkheid daarvan, tussen 2 landen, 2 volken, 2 culturen. Niet alleen de grondslag van de grens slaat terug op dit onderscheid – landen, volkeren, culturen – maar juist ook de praktijk en bestendiging van de grensfuncties; de continue confrontatie, die de fundamentele eigenschap is van ‘de grens’.

De grens brengt zodoende een doorlopende aanvoer van ervaringen, verhalen, anekdotes, beleid, handhaving, signalen van verwevenheid en van afstand. Daarbij zijn altijd verschillende dimensies te vinden. Zo betekent de grens vaak meer voor de mensen, die op relatieve afstand verkeren, dan voor de mensen die nabij de grens leven. Daar spreekt men hetzelfde dialect, daar resten nog veel overblijfselen van de tijden, dat de grens niet zo ‘hard’ was als dat deze in een overgereguleerde, verbureaucratiseerde wereld geleidelijk werd. De ‘regels’ rondom het grensverkeer zijn veelal niét in de buurt van de grens bedacht. Die komen van ver weg, bijvoorbeeld Den Haag, of Brussel.

Langs de grens kom je op heel wat plaatsen de uitlichting van de specifieke grensverschijnselen tegen. Soms heel anekdotisch, bijvoorbeeld bij een informatiebord langs het fietspad, dat wijst op een specifieke geschiedenis die op die plaats heeft plaatsgehad, tijdens de oorlog of in de tijd van de intensieve smokkelarij.

In dit stuk licht ik enige van deze ‘grensontmoetingen’ uit, variërend van kleine opmerkelijkheden tot de meest expliciete exposé van het fenomeen grens: het grensmuseum.

Grenskantoren
Helemaal aan het begin van de tocht langs de grens, bij Nieuwe Statenzijl, staat een oud en verlaten grenskantoortje op de dijk tussen de polders. Geen informatie, niks over gevonden. Het staat er maar, vergeten te wezen.
Bij de grensovergang van Rhederbrug, ook in de provincie Groningen, staat nog zo’n verlaten grensgebouwtje. Althans, tot voor kort! Jarenlang was dit een doorn in het oog voor velen: een verkrot kantoortje, vol met graffiti. Maar het is juist onlangs voor een euro van de gemeente overgenomen: een lokale ondernemer, met gevoel voor ‘de grens’, gaat er z’n kantoor in huisvesten.
Onderweg langs de grens kom je veel grenskantoren tegen, waarvoor geen nieuwe invulling is gevonden. De lelijkste situatie tref je in Essen, in het westen van Brabant. De grensovergang is daar een verlaten gribusomgeving.
Toch kunnen vormen van verwaarlozing ook bijzondere grensrafelrandjes opleveren. De grensgebouwen bij Schwanenhaus (Venlo-Kaldenkirchen) behuizen nu een uitdragerij met (bij mooi weer) uitgebreide uitstallingen onder de langgerekte overkapping.
Ten westen van Reusel splitst de weg zich bij de grensovergang en staat een verwaarloosd douanekantoor in de middenberm. Het staat in 2020 te koop. ‘Grensloos’ staat er in koeienletters op. De bewoner was de afgelopen decennia een zelfbenoemde gebedsgenezer.
Bij de grenspost bij Achel zit nu een makelaardij die zich specialiseert in grensoverschrijdende makelaarsadviezen in het oude grenspost. In het Zeeuwse overslag huist in het oude douanekantoor Frituur De Grenspost.
Dit zijn slechts enige highlights. Er zijn er nog veel meer.

Musea
Aan de Duitse kant bij de ringweg, een vierbaanse autoweg, achter Heerlen, pal langs de grens, staat een oud Duits grensgebouw, waarin zich Zollmuseum Friedrichs bevindt. In dit gebouw wordt een uitgebreide verzameling grensparafernalia geëxposeerd. Helaas was het tijdens mijn tocht langs de grens gesloten vanwege de corona-toestanden.
Midden in Vaals bevindt zich een kleine grensovergang in het hart van het dorp. Er staat een typisch wachthuisje en heet in het Limburgse dialect ‘Kleng Wach’, kleine wacht. In dit kleine huisje hebben vrijwilligers allerhande grensgerelateerde spulletjes bewaard en uitgestald. Je moet een telefonische afspraak maken om het wachthuisje te bezoeken.

Het Twentse Overdinkel stond vroeger bekend als ‘smokkeldorp’. Hier bevond zich tot 2012 het Grenshistorisch Smokkel- en Textielmuseum Overdinkel’. Het is helaas tot de grond toe afgebrand. Er zijn juist recent weer plannen om weer een smokkelmuseum op te starten in Overdinkel.

In het bijzondere Gelderse dorp Dinxperlo bevindt zich het Grenslandmuseum. Da’s geen toeval: Dinxperlo is een absoluut grens-hoogtepunt. Hier loopt de grens dwars door het dorp. De Tweede Wereldoorlog heeft hier veel impact gehad. Maar ook daarna was er lang veel gedoe en geregel in dit dorp, met huizen in ’t ene land, doch alleen bereikbaar via ’t andere. Het museum geeft, met natuurlijk een klemtoon op de smokkelpraktijken, prachtig inzicht in de bijzondere situatie en geschiedenis.

De dodendraad
Het is bijna niet voor te stellen, maar het is nog maar net iets meer dan 100 jaar geleden, dat de gehele grens tussen België en Nederland voorzien was van een grens van draad met 2000 volt erop! Aanraking van deze draad had meestal de dood tot gevolg. Dat is dan ook het lot geweest van zeker 1000 slachtoffers gedurende de Eerste Wereldoorlog.
De afgelopen 10 jaar zijn op veel plekken langs de Belgische grens reconstructies van de Dodendraad geplaatst, waarbij je altijd weer een specifieke anekdote over een tragische geschiedenis kunt lezen.

Grenskunst
Je kunt een memorabele situatie aan de grens in herinnering houden door een reconstructie, maar vaker gebeurt dat door een artistieke representatie, een slag abstracter. Bij de grens bij Withuis, ten zuiden van Maastricht, is een groot kunstwerk geplaatst in de middenberm van de grensovergang.

In en om Dinxperlo, in Gelderland, tref je negen manshoge panelen langs grensovergangen, waarin in het Duits én in het Nederlands een verhaal wordt verteld over de wijze waarop de mensen aan de ene en aan de andere kant van de grens verbonden én gescheiden waren in de afgelopen eeuwen. Kunstuitingen zijn weer een andere wijze van het in gedachten brengen en houden van de grensbeleving.

Grenspalen
Soms zijn er mooie verhalen verbonden aan de grenspalen die je overal tegenkomt. Zo tref je in Gelderland een duo oude grenspalen onder een dikke boom. Deze grenspalen zijn een eeuw kwijt geweest en teruggevonden, toen een oud bakhuisje bij een boerderij werd afgebroken. De 19^e eeuwse bewoners hadden de grenspalen stiekem voor het fundament gebruikt.

In Twente is eens reuring geweest, tot krantenartikelen aan toe, over een verdwenen grenspaal. Dit betrof nota bene grenspaal 20, de oudste van Nederland. Eigenlijk een grenssteen, want een paal is het helemaal niet. Wel zo’n 600 jaar oud!
In Twente bestaat een vereniging van liefhebbers van Twentse grenspalen. Toen één van de trouwe leden van de vereniging ontdekte, dat de paal weg was, werd groot alarm geslagen. Ook de pers kwam erop af. Enige tijd later werd duidelijk, dat Duitse grensgemeenteambtenaren de paal hadden meegenomen ‘voor onderhoud’. Ze waren vergeten dit publiek te vermelden.

Grenspalen zijn langs de gehele grens dé grenssignalen. Grenspaalzoekers en – wandelaars zijn talrijk. Grenspalen staan vaak op houtwallen, die heel goed bewandelbaar zijn, doch niet officieel wandelpad. Zo kom je nog eens ergens. De natuur gaat altijd z’n gang, dus soms moet je goed zoeken tussen alle opschot om de palen te vinden. Je kunt ’t zowaar een sport noemen.
Soms zijn grenspalen heelprominent, stralen hun betekenis expressief uit, met oude adellijke wapensymbolen. Soms ook staan ze te verpieteren en lijken ze zich bijna voor hun omgeving te schamen. En, wat ook nog wel eens gebeurt: soms zie je ze niet. Of… zijn ze er niet.

Verhalen
En dan zijn er de ontelbare verhalen. Verhalen die gaan over gebeurtenissen van eeuwen geleden, zoals de overtocht van Willem van Oranje bij Obbicht in de 16^e eeuw, maar net zo goed de verhalen over de ‘herrijzenis’ van de grens in het voorjaar van 2020, toen de Belgische overheid de grens weer helemaal dichtmaakte, door grote betonblokken bij de grensovergangen te plaatsen.
Het verhaal van Baarle-Nassau en Baarle-Hertog en de tientallen mini-enclaves en enclaves in de enclaves is eindeloos fascinerend, dateert van 500 jaar geleden, maar heeft juist z’n obscuurheid gekregen door de wijze waarop projectontwikkelaars zich niet hoefde gelegen te laten liggen aan de exacte ligging van de grens. De Baarles hebben zo hun eigen ‘unique selling point’ gecreëerd.

Voor mijzelf geldt in extremo, dat de ‘grenservaring’ letterlijk overal is. Overal langs de grens. Het is een feestje om je continu te (kunnen) verwonderen over het wel/niet expliciet/impliciet ervaren van de grens. Je kunt jezelf helemaal laten verdwalen in een ‘zoek de verschillen’-spelletje.
Merlijn Passier, reporter van Omroep Brabant, wandelde vier televisieseizoenen lang langs de Brabants-Belgische grens op zoek met dezelfde fascinatie. Hij was vooral uit op de gesprekken met de mensen. Ook dat levert fascinerende beelden op. De wereld bekijken met de grensbril op. Da’s mooi. En dat nog los van het gegeven, dat het 1500 prachtige fietskilometers heeft opgeleverd.

Dit verhaal is vooral bedoeld als een ‘teaser’, om je enthousiast te maken voor het lezen van alle grensverhalen op deze website. De verzameling verhalen, op deze website gekoppeld aan de fietsroute langs de grens van noord naar zuid naar west, is absoluut niét uitputtend. Het zou mooi zijn, als deze verzameling geleidelijk wordt uitgebreid, mogelijk door mijzelf, maar net zo goed door bijdragen van anderen.

Niko Winkel, 4 februari 2021