Even ter introductie: Smokkel is het illegaal over de grens brengen van goederen. Smokkel is voordelig wanneer een goed in het uitvoerland goedkoper of gemakkelijker te verkrijgen is dan in het invoerland.
De keren dat je, langs de grens fietsend, wordt herinnerd aan het verleden van smokkelarij, zal talrijk. Bij veel kleine grensovergangen stuit je op informatiepanelen, die de passerende (fietsende) toerist vertellen over wat zich op deze plaats in de vorige eeuwen heeft afgespeeld. In de tijd, dat de grens nog écht een grens was.
Toen de grens nog écht een grens was, was er veelal aan de andere kant ‘iets te halen’, iets waarmee je je voordeel kon doen. Of wat je nodig had, maar ‘daar’ veel goedkoper of verkrijgbaarder was. Aan het smokkelen heeft altijd een bijzonder luchtje van ‘romantiek’ gehangen. Luister maar naar de oude smartlap uit de jaren 50 (van die vorige eeuw dus) van Johnny Hoes.
Hoewel dat smokkelen dus totaal illegaal was, domweg een ‘misdaad’ (en dat is ’t natuurlijk nog steeds), laten nu nog steeds de mensen die de hoogtijdagen van het smokkelen in de decennia na de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, graag de verhalen horen over hun spannende smokkelpraktijken. In de grensverhalen op deze website kom je verschillende verhalen tegen. Maar speur je op internet verder, dan kun je jezelf dagen zoet houden met prachtige verhalen, om te lezen, maar ook om naar te luisteren via allerhande filmpjes op YouTube.
Het begint al aan het begin van de grenstocht, bij Nieuweschans, waar verteld wordt over de ‘Rode Hulp’: Nederlandse communisten hielpen politieke en Joodse vluchtelingen, vanuit Duitsland de grens over in oorlogstijd. Ja, mensensmokkel is ook smokkel.
Ietsje verderop, bij Bellingwolde, was in de 19e eeuw sprake van levendige smokkelpraktijken door de moerassen aan de grens. Voor veel arme keuterboertjes was in die tijd de smokkelarij fundamenteel voor het schamele levensonderhoud. Maar ook toen al: een onuitputtelijke bron voor levendige anekdotes. De stoere smokkelaarster Albertje Loeks werd maar liefst 123 keer veroordeeld. Op de Hasseberg is in het voormalig douanegebouwtje, nu woonhuis, nog een kleine gevangeniscel aanwezig, waarin vroeger de smokkelaars werden opgesloten.
Langs de grens in Drenthe en Twente word je vaak herinnerd aan de smokkelpraktijken. Bij de grensovergang De Laar, een stukje zuidelijk van Coevorden, kun je bij de smalle grensovergang zelfs naar een smokkelverhaal luisteren. De audiopresentatie wordt met een trapmachine geactiveerd.
In het noorden van Twente rijd je kilometerslang op een pad, dat Kommiezenpad heet. Langs het prachtige grenspad achter Denekamp zijn een paar kommiezenhutten nagebouwd. Ze zien er exact zo uit als in de naoorlogse periode: een soort kleine plaggenhutten. De douanebeamten, kommiezen, zaten hier op de uitkijk om de smokkelaars te betrappen.
Nog iets verder naar het zuiden kom je bij het ‘smokkeldorp’ Overdinkel. Tot 2012 kon je je hier in de smokkelpraktijken verdiepen bij een bezoek aan het ‘Grenshistorisch Smokkelmuseum’. Helaas is het gehele museum, met alles erin, tot de grond toe afgebrand. Recent wordt er weer gesproken over het misschien wederom opzetten van een smokkelmuseum. Overdinkel kent een rijke smokkelgeschiedenis. Boter, koffie, kleding en schoenen, het werd in een ver verleden allemaal de grens over gesmokkeld bij Overdinkel. Het is die tijd waaraan het dorp de bijnaam ‘smokkeldorp’ te danken heeft.
Verder langs het traject kom je door uitgebreide natuurgebieden, zoals het Aamsveen, het Witte Veen en het Haaksbergerveen, en verderop het Krosewicker Grenzwald. Ook hier waren eertijds veel redelijk ontoegankelijke grensmoerassen: een mooi speelveld voor de smokkelpraktijken.
Bij Café Rotering, bij grensovergang Oldenkotte, de noordelijkste grensovergang in de Gelderse Achterhoek, kun je ‘een dagje superspannend smokkelen’. Door een uitgezette route te lopen, kun je denkbeeldig de smokkelpraktijk nog eens meemaken.
Ook bij de grensovergang Zwillbrock kun je je in de smokkelpraktijken verdiepen. De leukste verhalen gaan in op de creativiteit van de smokkelaars bij het verzinnen en praktiseren van slimmigheden om de kommiezen te slim af te zijn. Zo was het invoeren van een Duitse naaimachine niet mogelijk, maar als je ‘m nou eerst helemaal uit elkaar haalt en ‘m in onderdelen de grens over brengt, dan hebben ze niks door.
Dinxperlo is een ‘must see’ als de smokkelarij je aandacht heeft. Dit dorp, dat letterlijk over de grens heen is gebouwd, heeft een eigen grensmuseum, waarin je allerhande smokkelwaar en smokkelslimmigheden met eigen ogen kunt zien. Met uitsnedes uit boeken, waarin sigaretten of drank konden worden verstopt. En hoe korsetten werden voorzien van allerhande extra zakjes en zo. Een en ander wordt verlevendigd met de verhalen die bij de attributen horen.
Maar ook tref je in en om Dinxperlo een bijzonder kunstproject met grote informatiepanelen, waarop je verhalen kunt lezen.
Bij Megchelen stuit je wederom op een stukje grensfietsroute dat over een oud smokkelpad gaat.
Elten, net noordelijk van de Rijn waar deze Nederland binnenkomt, was één van de stukjes Duitsland, die na de oorlog als compensatie voor het oorlogsleed bij Nederland werden gevoegd. Een mislukt project: deze gebieden werden in 1963 weer aan Duitsland teruggegeven (of eigenlijk: verkocht). Bij deze gelegenheid is er voor miljoenen guldens ‘legaal gesmokkeld’: de handelswaar, grote vrachtwagens vol, bleef gewoon op dezelfde plek staan, maar… stond ineens in een ander land. Deze nacht staat bekend als de Butternacht.
In Lagewald, bij Groesbeek, staat een Duitse boerenschuur óp de grens bij een Nederlands boerenerf. Daar ging de smokkelwaar de ene kant de schuur in en er op mysterieuze wijze aan de andere kant weer uit. Even verderop bij Grafwegen, een vanuit Duits perspectief achter het grote bos aan de grens verstopt Duits gehuchtje, moet je even Boscafé Merlijn bezoeken. Dit was vroeger een echt smokkelaarscafé.
In Limburg, bij de grensovergang Velden/Straelen wordt de smokkelarij in herinnering gebracht met een uitgezet smokkelpad, waar juist voor kinderen veel op te steken is over de oude praktijken, met een smokkelspel erbij.
Bij de grensovergangen tussen Venlo en Kaldenkirchen werkte de Duitse douane met wel 80 douaniers. Het was altijd megadruk bij deze grensovergangen. De controles op gesmokkelde goederen waren zeer uitgebreid.
De Selfkant-streek, de Duitse inham oostelijk van Sittard, was net als Elten in de jaren vijftig Nederlands gebied – oorlogscompensatie. Ook hier vonden dus de Butternacht-taferelen plaatsen, toen in 1963 de oude grenzen weer hersteld werden.
Het Zuid-Limburgse Kerkrade en het Duitse Herzogenrath vormen eigenlijk één agglomeratie. De Nieuwstraat, een op het eerste oog weinig interessante straat, is historisch heel bijzonder: de grens loopt hier midden in de straat, waar zich tot eind jaren 80 een hoge drempel bevond om te voorkomen, dat de auto’s ‘zomaar’ de straat / de grens overstaken.
Een schat van verhalen is online te lezen over de smokkelpraktijken hier, zowel tussen de beide wereldoorlog als in de jaren vijftig tot en met zeventig. De douane was coulanter voor kinderen, dus ook zij werden veelvuldig ingezet voor smokkelarij. Wie heeft in de gaten, dat er iets ín die voetbal zit?!
Ietsje zuidelijk van Kerkrade, bij de grensovergang Locht, huist in het oude douanegebouw het ‘Zollmuseum Friedrichs’. Ik kon ’t helaas niet bezoeken (oktober 2020) vanwege de corona-pandemie. Ook in dit museum kun je veel gesmokkelde en in beslag genomen souvenirs bekijken.
In Vaals, bij het Drielandenpunt kun je Klèng Wach bezoeken, een oud grenswachtershuisje, waarin je veel smokkel-parafernalia treft. De Vaalsenaren werden de ‘Grensülle’ (grensuilen) genoemd, omdat men ’s nachts op pad ging om de kost te verdienen met de smokkelarij.
De geschiedenis van het neutrale Moresnet, dat tot begin 20e eeuw aan het Drielandenpunt grensde, vertelt over haar staat als smokkelparadijs. Dit stukje land, met een aparte status om ruzie tussen Nederland, België en Duitsland te voorkomen, was daarnaast ook een belasting- en een gokparadijs.
Voorbij het Drielandenpunt heb je te maken met een heel andere grens: die met België. Hoewel het niet direct met smokkelhandel te maken heeft, is de Dodendraad indrukwekkend. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog heeft de Duitse bezettingsmacht in België het onmogelijk willen maken voor Belgen (en Nederlanders) om de grens over te steken. Dat deed het door een bovengrondse elektriciteitsdraad aan te leggen langs de gehele grens. Op 2000 volt!
Meer dan 1000 mensen zijn hier gedurende de jaren van de Eerste Wereldoorlog geëlektrocuteerd.
Recent zijn op veel plekken langs de grens herdenkingspunten ingericht, waar een stukje van deze ‘Dodendraad’ is herbouwd en waar je op de informatiepanelen kunt lezen, wat zich hier allemaal aan afschuwwekkends heeft afgespeeld. Natuurlijk was het grootste doel: het voorkómen van het vluchten van mensen, maar hiernaast werden smokkelpogingen ook gedurende de gehele oorlog ondernomen. Een bijzondere smokkel betrof ook de informatiesmokkel: brieven. Mensen konden immers bijna geen contact meer leggen met vrienden en familie aan de andere kant van de grens.
Over de gehele lengte van het Belgisch-Nederlands grensgebied vind je smokkelherinneringen terug. Er waren hier van oudsher veel kleine sluipweggetjes, beekjes en moerasgebieden over en langs de grens. In Budel-Schoot is in 1936 de molen afgebrand, waarschijnlijk omdat deze door smokkelaars in brand is gestoken als afleidingsmanoeuvre.
Door het Leenderbos, zuidelijk van Eindhoven, liep een belangrijke smokkelroute. Het is leuk om in allerhande lokale minidocumentaires de inmiddels hoogbejaarde ex-smokkelaars hun jongensavonturen te horen vertellen. Wat daarbij vooral opvalt, dat is het totaal ontbreken van elke verwijzing naar het ‘criminele karakter’ van de smokkelarij. Nee, het is vooral romantiek!
In Luyksgestel is een klein monumentje dat herinnert aan de smokkelpraktijken tot de jaren 60 in de 20e eeuw. Op een sokkel staat daar een uitvergrote ‘kraaienpoot’, herinnerend aan woelige tijden. Dit voorwerp werd uit metaal vervaardigd en was ongeveer 8 centimeter groot. Het werd gebruikt door de smokkelaars die het vanuit de auto op de weg strooiden om de achtervolgende douaneauto’s te doen stoppen.
Bij de grensovergang Turnhoutseweg, westelijk van Reusel, is een klein cafétje, dat als extra naam ‘Het Smokkelmuseumke’ heeft. Het was tijdens mijn passage (november 2020) gesloten vanwege een verbouwing. ‘Welkom in de verdwenen wereld’, staat er op de homepage van de website. Dit is geen professioneel horecabedrijf, eerder een uiting van lokale nostalgie. “In het Smokkelmuseumke krijgt u een idee hoe het grensleven was in de 19de en 20ste eeuw. Wij hopen dat U als bezoeker, door deze kleine verzameling, zich een beetje beeld kunt vormen van wat “grens” betekent.’”
Verder westelijk bij de grensovergang Poppel/Roovert wordt een smokkelroute als spel en fietstraject gepromoot. Ietsje verder, in het bos tref je een ‘smokkelaarstrail’: hardlopen en wandelen over de historische smokkelpaden.
In het Vlaamse dorp Poppel presenteert de heemkundevereniging in haar kleine Museum aan de Grens (MAG), in het vroegere gemeentehuis, veel informatie over het vroegere leven met de smokkel en de kommiezen. Ook hier kon ik in november 2020 niet terecht, helaas, vanwege corona.
De smokkel bloeide welig in Baarle-Nassau en Baarle-Hertog, vrijwel iedereen deed er aan mee. Het was een lucratieve sport, waaraan flink verdiend kon worden. Roomboter was een bijzonder gewild artikel om naar België te smokkelen. Ook suiker en jenever waren smokkelwaar. Later werd overgegaan op vee. Beesten die aan het ene adres legaal afgeleverd werden, stonden de volgende dag in het andere land op stal of in de wei.
Vlakbij Strijbeek kom je langs het pannenkoekenrestaurant Het Smokkelaartje, van waaruit je wandelingen kunt maken, waaronder ook een smokkelaarsroute, de grens over naar het Belgische natuurgebied Elsakker.
In 20e eeuw haalde het grensdorp Putte, noordelijk van Antwerpen, regelmatig het nieuws als smokkeldorp. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen de levensmiddelen in België steeds schaarser werden, ontstond er een intense smokkelactiviteit. Na de Tweede Wereldoorlog werd het smokkelen steeds professioneler. Met gepantserde vrachtwagens braken de smokkelaars door de versperringen van de douaniers, wat soms Bonnie & Clyde-achtige taferelen opleverde.
In Zeeuws-Vlaanderen tref je meerdere echte grensdorpen; dorpen waar de grens domweg dwars doorheen loopt: Nieuw-Namen/Kieldrecht, Clinge/De Klinge, Overslag, Koewacht. In de eerste helft van de negentiende eeuw werd er vooral linnen illegaal de grens overgebracht. In het midden van de eeuw leek steenkool erg in trek bij smokkelaars en in het begin van de twintigste eeuw werden er runderen, kippen en zakken koffie de grens over gesmokkeld. De strafmaat op smokkel was vrij hoog. De betrapte smokkelaars moesten een boete betalen gelijk aan het tienvoud van de ontdoken invoerrechten en werden veroordeeld tot een gevangenisstraf van vier maanden tot een jaar. Douaniers waren niet populair, aan beide kanten van de grens. Greep een douanier in, dan kon het gemakkelijk gebeuren dat drommen dorpelingen de smokkelaars uit de handen van de douane redden.
In 1983 is bij Overslag de film ‘De Zwarte Ruiter’ van Wim Verstappen opgenomen. Acteurs waren onder meer Hugo Metsers, die in het Zeeuws-Vlaamse Hulst is geboren en getogen, en Rijk de Gooyer. De film gaat over de beruchte botersmokkel in de jaren vijftig van de 20e eeuw.
De oprichting van de EEG in 1958 leidde het einde van het smokkelaarstijdperk in. De grensbewakingsafspraken werden in de jaren 60 en 70 geleidelijk minder zwaar en met het Schengen-akkoord kwam het zelfs, inmiddels al 30 jaar geleden, tot open grenzen.
De smokkelpraktijk van nu hangt niet meer samen met romantiek; heeft niets meer te maken met een ‘cultureel verschijnsel’, ingebed in geaccepteerde ‘mores’, dat enerzijds kon worden gezien als ‘sport’ en anderzijds als noodzakelijk voor het voorzien in een klein beetje extra levensonderhoud, maar met zaken die alles te maken hebben met échte criminaliteit, zoals drugshandel en mensensmokkel.
Verwijzingen:
* Smokkel (Wikipedia): https://nl.wikipedia.org/wiki/Smokkel
* Smokkelavonturen op de grens tussen Groningen en Friesland (website De Verhalen van Groningen): https://www.deverhalenvangroningen.nl/alle-verhalen/smokkelavonturen-op-de-grens-tussen-groningen-en-friesland
* Smokkelen langs de Belgische grens (Mobilisatie-herinneringen van luitenant-generaal
W.H. van Terwisga – oud-commandant van het Veldleger): https://www.wereldoorlog1418.nl/ooggetuigen-eerste-wereldoorlog/terwisga-smokkelen.html
* Smokkelverleden moet gaan herleven in Overdinkel (Tubantie, 30 juni 2016): https://www.tubantia.nl/losser/smokkelverleden-moet-gaan-herleven-in-overdinkel~a63b2e8f/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
* Jos Vermeulen, smokkelroutes tussen België en Nederland (website Traces of War): https://www.tracesofwar.nl/articles/1096/Jos-Vermeulen-smokkelroutes-tussen-Belgi%C3%AB-en-Nederland.htm
* Smokkelaarsfietsroute in de Kempen (Poppel): https://www.kempen.be/route/smokkelaarsroute
* Baarle – Smokkelverleden: https://toerismebaarle.com/historie/smokkelverleden/
* Botersmokkel (Andere Tijden): https://www.anderetijden.nl/aflevering/567/Botersmokkel
* Smokkelpraktijk in westelijk Zeeuws-Vlaanderen: pag. 183 in De Grens
* Smokkel(w)aar, verhaal over smokkelpraktijk, vooral Vlaanderen: https://www.tervesten.be/sites/tervesten/files/downloads/CATALOGUS_SMOKKEL%28W%29AAR_2016_web.pdf
* De Drie Hoefijzers, Zeeuws-Vlaanderen: verhaal over grens/smokkelen: https://drie-hoefijzers.nl/informatie/de-grens/
* en nog een verhaal over botersmokkel in Zeeuws-Vlaanderen: http://www.deuzie.be/artikels/16-12-07.htm
* Albertje Loeks (Groningen), mooi verhaal: https://www.geocaching.com/geocache/GC1A0V4_t-smokkelpad-nachtcache?guid=433b5213-1c85-4554-8d4b-dfde87bc666e
* Nationaal museum voor douane en accijnsen: https://www.nationaaldouanemuseum.org/museumbezoek/adres-en-contact/
* ‘Hoe was da vreuger’, docu over smokkelpraktijk in deze streek, januari 20201, YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=RN5eC5c4viA
* Smokkelen op Wikipedia, met ook een link naar een filmpje van Polygoonjournaal 1947 genaamd ‘Smokkelen is afbraak’: https://nl.wikipedia.org/wiki/Smokkel
* Meer smokkelverhalen, interviews met vroegere smokkelaars (Ned/Bel): https://www.youtube.com/watch?v=HttGpRPCuQI
Niko Winkel, 4 februari 2021